Seljestad skysstasjon

Severine Seljestad 1878-1967

Av Inger-Kirstine Riber og Reidun Horvei, etter forteljing av barnebarnet Bjørn Seljestad

Severine Seljestad kom til verda ein bitande kald februardag i 1878. Den yngste av seks jenter, ho vaks opp i ei lita stove der veggane knirka i takt med vinden som bles over fjella. Far hennar, Gjermund, dreiv skyssstasjon, og han var ikkje ein mann som låg på latsida. Kvar einaste dag henta han turistar frå dei store båtane som la til i Odda, karar med høge hattar og damer med parasollar, alle med draumar om brusande fossar, tindrande toppar og den evige isen dei hadde høyrt om frå kontinentet.

Og fossane, dei leverte. Oddadalen var ein draum for dei reisande. Som perler på ei snor låg dei der, buldra og brusa, og ingen kunne vitje denne delen av verda utan å sjå Låtefoss. Tvillingfossen kasta seg utfor fjellsida som eit kvitt slør, og for dei rikaste av turistane heldt reisa fram. Vidare opp til Seljestad, der dei kunne få seg eit godt måltid på skysstasjonen, før dei vart pakka inn i tepper og skyssa vidare opp Seljestadjuvet, der hestane sleit seg opp dei bratte kneikane. Og så over Røldalsfjellet, før dei enda ved den gamle stavkyrkja i Røldal – eit syn som fekk sjølv dei mest taleføre av herrane til å teie eit augneblink.

Men for Severine var ikkje desse turistane noko eventyr. Ho vaks opp i tronge kår på Seljestad, der stova alltid var full, og plassen måtte delast rettferdig – eller urettferdig, alt etter kven som spurde. Ungane måtte vere med og ta i eit tak, det var aldri tvil om det. Dei sprang ikkje berre rundt og leikte mellom bakkar og berg, dei bar, dei sleit, dei fekk kjeft og dei lo. For sjølv om kvardagen var tung, var den òg fylt med samhald og kjærleik.

Slåtten kom seinare her oppe enn nede ved fjorden. Kvar minste flekk måtte slåast, og høyet måtte berast heim før hauststormane tok tak. Det var slit, det var sveitte, men det var også sommar, sol, lukta av nyslått gras og lyden av lørdagslatter frå fjellsidene.

Gjermund var ein mann med blikket retta framover. Han hadde ein draum. Han ville byggje eit hotell på Seljestad, eit som kunne ta imot dei velståande reisande, gje dei husly og mat, og kanskje nokre historier dei kunne ta med seg heim. Men han visste òg at døtrene måtte ut i verda for å lære språk. Så dei reiste. Fyrst Oline i 1887, så Torbjørg i 1888. Starten på reisa til Torbjørg vart fanga av turistfotografen Axel Lindahl – eit blinkskot frå ei anna tid. På biletet sit Severine, berre ti år gamal, på bakken og ser på medan systera kliv opp i kjerra. Kanskje lurte ho på når hennar tur ville koma.

Då Severine vart fjorten, tok ho til i teneste hjå presten i Odda. Lange vinterdagar, krevjande turar med hest og kjerre gjennom islagde vegar, men ho klaga ikkje. Ho var laga av “sterkt stoff”. Og heime, på Seljestad, vaks planane om Hotel Folgefonn. Gjermund hadde stor tru på framtida. Og Severine, ho såg framover. Det gjorde ho alltid.

Året 1894 kom som eit uvêr over Seljestad. Ikkje av den typen som dansa lett over fjelltoppane og fekk snøen til å gnistre i solskinet. Nei, dette var eit uvêr som reiv i sjela, som skapte tomrom som aldri heilt kunne fyllast igjen.

Ann Gunna var berre atten år gamal då ho døydde. Ho hadde alltid vore skjør, alltid hatt eit hjarta som ikkje ville slå heilt som det skulle. Likevel hadde ho smilt, ledd, sunge med dei andre. No var ho borte, og i stova var det eit tomrom der ho brukte å sitje, eit sakn som Brita kjende heilt inn i margen. Severine òg. Syster hennar var vekke, og ingen kunne seie noko som gjorde det betre.

Så kom neste slag. Berre eit halvt år seinare drog Gjermund til Lofthus, slik han ofte gjorde. Han skulle ordne eit eller anna, kanskje ein avtale, kanskje nokre nye idear til hotellet. Men denne gongen kom han ikkje heim. Lungebetennelse, sa dei. Han vart berre 54 år gamal.

Då stod Brita og Severine att med eit halvferdig hotell og ein draum som ikkje heilt var deira. Kva skulle dei gjere no? Severine, berre seksten år gamal, hadde sett for seg mykje rart i livet, men ikkje dette. Ho visste kor mykje hotellet hadde betydd for faren, korleis han hadde sett føre seg at reisande frå heile verda skulle kvile her etter den strabasiøse turen gjennom fjellet. Og no? No var det berre stillheit. Tomme rom. Uferdige veggar. Ei sorg som seig inn i treverket.

Men ein familie som har overlevd fjellvinterar og slått under brennande sol, gjev ikkje opp så lett. Torbjørg måtte kome heim frå Amerika. Severine såg for seg det store skipet som la til kai, systera som steig i land med koffert og erfaringar frå ei heilt annan verd. Ho kom heim til eit Seljestad som ikkje lenger var det same. Brita trengde henne. Severine trengde henne.

Og så var det Nils, bror til Gjermund. Han tok oppgåva på alvor. Hotellet skulle ikkje stå som eit minnesmerke over tapte draumar – det skulle ferdigstillast. Med arbeid, slit og kanskje noko banning mellom steinane, reiste det seg. Men for Severine var det ikkje lenger berre eit hotell. Det var noko anna òg. Eit minne. Eit løfte om at draumar kan leve vidare, sjølv om han som drøymde dei, ikkje var der lenger.

Severine var tjue år, og ho hadde maur i blodet. Verda lokka, ho kunne ikkje sitje fast på Seljestad og vente på at noko skulle skje. Ho ville ut, vidare, bort. Så ein dag pakka ho sakene sine, tok farvel med fjella og fossane, med hotellet som endeleg var ferdig, og sette kursen mot Amerika.

Fyrst båt frå Bergen til Newcastle, der røyken frå dampbåtane blanda seg med den grå engelske himmelen. Vidare med tog til Southampton, ein lang togtur gjennom eit land ho ikkje kjende, men som likna på bileta ho hadde sett i bøker. Så ombord i Amerikabåten, ei svær mastodont av stål og damp som tok henne over Atlanteren på sju dagar. Sju dagar med bølgjer, sju dagar med spente emigrantar, sju dagar med salt luft og lengt etter det som venta der framme.

New York var kaos. Hamna brusa av liv, folk skunda seg i alle retningar, språk ho aldri hadde høyrt, folk som ropte og vinka. Men ho hadde ikkje tid til å stogga opp. Toget til Chicago venta, og der, i den store byen, budde syster hennar, Oline.

Planen var enkel: Severine skulle passe borna til Oline. Eit trygt, norsk hus, ein mjuk overgang til det amerikanske livet. Men etter nokre veker merka ho at dette ikkje gjekk. Heime hjå Oline snakka dei berre norsk, og Severine ville lære engelsk. Ho måtte ut.

Ho fekk seg jobb på eit konditori. Ein liten hybel i Chicago vart hennar nye heim, eit rom med ei smal seng, ein stol og ei lita vaskeskål. Men det var her ho verkeleg lærde engelsk. Ho lytta til kundane, smilte, svara så godt ho kunne, leitte etter orda i hovudet og såg korleis språket byrja å falle på plass.

Så, etter knapt to år bak disken med dufta av fersk bakst og kaffi, kom ei dame inn. Ei dame som såg ut som ho var vant til å få det ho peika på. Ho kjøpte eit par bakevarer, men det var ikkje det som var viktig. Ho høyrde at Severine ikkje var amerikansk, kjende att den skandinaviske aksenten.

– Kvar kjem du frå? spurde ho.

– Noreg, svara Severine.

Dama nikka, som om ho hadde venta akkurat det svaret.

– Du verkar å vere ein ærleg og ordentleg ung kvinne. Skandinaviske jenter er til å stole på. Vil du kome heim til meg for eit jobbintervju? Eg treng ei selskapsdame.

Slik, heilt utan å planleggje det, vart Severine trekt inn i eit nytt liv, eit liv ho ikkje hadde sett føre seg. Ho skulle jobbe for ei av dei mest fornemme damene i Chicago. Framtida stod vidopen.

Severine hadde ikkje før rukke å forstå kva eit selskapsdame var, før ho stod midt i det. Og ikkje for kven som helst. Ho hadde hamna hjå sjølvaste McWilliams-familien, folk som ikkje berre var rike – dei var mellom dei rikaste i heile Amerika.

John Galt McWilliams hadde bygd seg eit imperium. Han var seniorpartner i Marshall Fields, varehuskjeda som alle snakka om, eit palass av luksus der fiffen kunne kjøpe alt dei trong – og mykje dei ikkje trong. Men no var han ferdig med det, pensjonist ved 57. No ville han og kona, Caroline, nyte livet. Og det gjorde dei.

Severine var med.

Åtte år jobba ho hjå Caroline, og ni gonger var ho i Europa. Ho kunne mest like godt ha meldt flytting. Dei budde ikkje på kven som helst sine hotell, nei, her var det berre Waldorf Astoria som galdt, anten dei var i Firenze, Milano, Roma, Paris eller London. Hotell der marmoren glinsa, der krystallkronene kasta lys over store salar, der middagane var lange og champagnen aldri tok slutt.

Det var eit eventyrlig liv. Våren og hausten i Chicago, vinteren i Florida, sommaren i Europa. Det var ball og middagar, selskap med folk som eigde halve byen, kanskje halve landet. McWilliams var ein sosial type, ein som elska å samle folk, ein vert som såg til at ingen drakk for lite eller lo for sjeldan.

Severine var der, midt i dette kaoset av rikdom og eleganse, men ho høyrde aldri heilt til. Ho var ikkje ein av dei, men ho var heller ikkje lenger jenta frå Seljestad med høy i håret. Ho flaut mellom verda ho kom frå og verda ho levde i no, og det var eigentleg heilt greitt.

Ho hadde til og med ein kjærast ei tid. Ein fin mann, ein ho kunne ha sett for seg ei framtid med. Han gav henne ei klokke, ei grøn emaljert sak med gull trekløver på baksida, kassen i raudt gull, så vakker at ho aldri hadde sett maken. Ho bar den rundt halsen, ein liten skatt frå ein annan, varmare stad.

Men han klarte ikkje vente. Severine var alltid på reis, alltid på veg ein eller annan stad mellom Chicago, Paris og Roma. Så ein dag var han borte. Klokka hadde ho framleis, men mannen? Han vart berre ein fotnote i reiselivshistoria hennar.

Etter år med reiser, luksus og ein kvardag som såg ut som noko henta frå ein roman, kom det ein dag då Severine kjende det i kroppen: No måtte ho heim.

Det var 1908, og ho var i Skottland, der Caroline hadde bestemt seg for å kvile ut etter ein lang Europaturné. Severine fekk ferie for fyrste gong. Ho var fri. Så ho pakka sakene sine og tok den lange vegen tilbake til Seljestad. Til fjella. Til fossane. Til graset som var mjukare under føtene enn noko teppe i Waldorf Astoria.

Men Seljestad var ikkje det same lenger. Mora, Brita, var gamal.  Systra Torbjørg sleit med hotellet, jobba seint og tidleg for å halde det gåande. Og så var det Oddmund. Ho traff han ein dag, og etter det var alt annleis. Han såg henne som om ho var, noko meir enn ei selskapsdame frå Chicago. Som om ho høyrde til her, blant dei sine.

Plutseleg var ikkje tanken på å reisa attende så sterk lenger. Caroline venta henne, ja. Men kven var eigentleg Caroline? Eit liv i selskap, i ballkjolar og glitrande salongar, var det verkeleg hennar liv? Eller var det her ho skulle vere, med Oddmund, med Torbjørg, med mora som trong henne?

Så ho gjorde det ein del av henne trudde ho aldri kom til å gjere. Ho sende telegram til Caroline. Ho måtte slutte.

Men sjølv om ho hadde bestemt seg, var det ikkje lett. Det var dagar då ho vakna og kjende dragninga mot Chicago, mot reisene, mot alt ho hadde kjent som sitt liv dei siste åra. Ein del av henne ville reisa. Ho hadde til og med pakka kofferten ein gong. Men Oddmund? Han såg på henne, tok handa hennar, sa ikkje mykje, berre nok til at ho vart ståande. Nok til at kofferten vart ståande òg.

Caroline tok det ikkje bra. Severine visste det kom til å kome ein reaksjon, men ho hadde ikkje venta dette. Nokre år seinare steig Caroline sjølv om bord i ein båt, reiste over Atlanteren, heilt til Odda. Ho skulle overtale Severine.

Men Severine torde ikkje be henne heimt til Seljestad. Ho tok inn på hotell i Odda, lét Caroline tru at ho budde der, og møtte henne i fine klede, med eit høfleg smil.

Caroline reiste heim utan Severine.

Og Severine? Ho vart verande.

Severine fann seg ikkje berre til rette på Seljestad – ho fann seg ein plass i livet, ein rytme ho kjende att frå barndomen, men no med ei anna ro. Frå 1908 til 1912 arbeidde ho tett med Torbjørg, ho gjorde det ho alltid hadde gjort: fekk ting til å gå rundt. Men sjølv om ho no var ein del av familielivet på hotellet, låg ikkje kvardagen berre på Seljestad. Ho budde ein periode i Vinje kommune og arbeidde på Grand Hotel på Haukeligrend, midt mellom fjord og fjell, der reisande stoppa for ein kopp kaffe og ein pust i bakken før dei reiste vidare.

Så vart ho gift, og livet tok ein ny sving. Ho flytta til Odda, der Odmund hadde fått seg arbeid i industrien som no vaks opp rundt fjorden, der røyken steig frå fabrikkpipene og folk byrja snakke om framtid og framgang. Severine arbeidde på Sentral Caféen i Odda, den som Torbjørg dreiv, ein plass der folk kom for ein kaffidrope og siste nytt. Ho stod bak disken, såg på medan Odda endra seg, medan fabrikken vaks, medan folk kom og gjekk.

Men så, då Gulla var sju år, flytta dei attende til Seljestad. Heim att.

Frå 1912 til 1916 fekk Severine tre born. Fyrst kom Guri, som ho ville kalle "Gyldenstjerne" – for kvifor ikkje? Men presten i Odda var ikkje typen til å la seg sjarmere av slikt. "Nei," sa han, "ho må heite Guri." Så det vart Guri. Men ingen kalla henne det. Heile livet vart ho Gulla. Gullet til Severine.

I 1915 kom neste son, Gjermund Odin Peder. Kvar kom "Odin" frå? Det lurte dei på i generasjonar etterpå. Var det litt Åsatru att på Seljestad? Nokon som ville blidgjere gamle gudar? Men nei, det var visst ikkje tilfelle. Han vart aldri kalla Gjermund heller, ikkje ein einaste gong. Han vart kalla "Demma", det namnet hang ved han heile livet.

I 1916 kom siste guten, Oddmund Teodor, men det namnet fekk ikkje mykje brukstid det heller. Han vart kalla "Omte" frå dag éin, og det var det.

Så i huset på Seljestad vaks Gulla, Demma og Omte opp, tre born med namn som fortalde historia si, tre ungar som fann sin plass i fjellheimen. Og dei var ikkje kven som helst. Dei var framifrå gode på ski, spesielt Gulla, som feia over konkurransen, sjølv om det stort sett berre var gutar ho konkurrerte mot. Ho vann, dei klaga, ho vann igjen. Det var ikkje noko å diskutere – Gulla var best.

Severine levde heile livet sitt på Seljestad, mellom snøtunge vintrar og lange somrar med gras under føtene. Vinteren låg tjukk over fjellheimen, og elva der ho vaska kleda, låg alltid litt for langt unna, spesielt dei dagane kroppen var sliten. Men ho klaga aldri. Dette var hennar heim, hennar liv, hennar val.

Dei siste åra vart annleis. Kroppen ville ikkje som ho ville lenger. Ho fekk eit slag, og måtte flytte til Odda. Til gamleheimen. Det var ikkje heilt som ho hadde sett alderdommen føre seg, men ho fann seg til rette. Helt til ein dag då dei gjorde det uhyrlege: Dei klypte håret hennar. Det lange, fine håret som ho hadde bore heile livet. For mykje arbeid, sa dei. Letthandtert, sa dei.

Men dei kjende ikkje Gulla.

Gulla kom stormande inn, rasande som ein vinterstorm frå fjellet. Ingen tok håret til mor hennar. Ingen. Så ho pakka saman sakene, tok Severine med seg heim, og der vart ho. Dei to siste åra av livet sitt budde ho hjå Gulla, i varme og omsorg, til ho i slutten av februar 1967 trekte sin siste pust, 89 år gamal.

Folk har lurt. Dei har kikka på det ho gav opp, sett på livet ho kunne hatt, og spurt seg sjølve: Kvifor? Kvifor bytte ho ut eit liv på fyrste klasse i Chicago med eit tungt liv på Seljestad?

Men svaret er enkelt.

Størst av alt er kjærleiken.

‍

_{Fanebilete: Seljestad skysstasjon. Foto: Kraftmuseet. (Severine sit på bakken)}