Ride, ride, ranke

“Ride, ride, ranke
hesten heter Blanke.
Hesten den er apalgrå,
sitt’ en liten jente på
og det er lille Sigfrid!”

‍

Prolog – Bestefarens fang og "Ride ride ranke"

Det var ikkje mykje som batt henne fast til verda endå, men bestefar sitt fang var som eit anker. Dei gamle hendene hans var seige som vidjebark og mjuke som ulla etter vårsauen, og ho kjende seg alltid trygg der, i det store, trygge fanget hans.

– Ride, ride ranke, hesten heter Blanke –

Stemma hans bar ei eim av fisk, fjellrøyk og kveldsro. Han hadde sagt det same kvar gong, og kvar gong lo ho, sjølv om ho visste korleis regla enda. Ho lente panna mot den grove vadmelsjakka hans, lukta tobakk og gammal ved.

Bakom stoveglaset låg Eidsnes fjorden blank og brei. Isen hadde sleppt taket for nokre veker sidan, og det skein enno snø i flekkane oppe i lia. Vår var det, men kinna hennar var kalde. Bestefar trekte ullfrakken rundt henne.

– Du må hugsa denne regla, veslejenta mi, sa han og bøygde seg ned mot henne. – Det finst dagar då berre gamle ord held minnet fast.

Sigfrid visste ikkje kva han meinte, ikkje endå. Men ho nikka, og ho tok i mot.

Ho visste ikkje at ho snart skulle mista denne store, varme tryggleiken. Ikkje at eit land langt borte venta. Ikkje at alt som var kvardag skulle verta minne.

Men ho visste dette: Bestefar elska henne, og ride, ride ranke var deira hemmelege band til noko trygt, gamalt og evig.

Ein dag kom ho til å sitje heilt aleine og minnast lyden av stemmen hans.

Då ville ho lukke augo og seie det høgt, berre for seg sjølv:

– Ride, ride ranke …–

Eidsnes – Barndom og kvardag i fjordbygda

Dei vaks opp mellom fjell og fjord, der fjellet ruva og vatnet var stilt. Husa stod tett, men tause. Eidsnes var ikkje meir enn ei krins av liv, spunne saman av bål, kyrkjeklokker og ullgarn.

Sigfrid hadde sju sysken, og alle fekk dei namn ein kunne ropa i motvind utan å missa klangen. Mor hennar, Ragnhild, var ei stuttvaksen, sterk kvinne med blikk som kunne stogga bråk og hender som aldri kvilte. Ho mjölka kyrne, ysta ost, samla bær og song kveldssongar med same stille kraft. Kvart år fekk ho eit nytt barn, og kvart år vart andletet hennar smalare.

Faren, Ivar, var meir borte enn heime. Han arbeidde i Bergen, skreiv for avisene, snakka om ting borna ikkje forstod. Han kunne vera vittig og varm, men stundom blank i augo, som ein som ser meir bakover enn fram.

Sigfrid sjølv var lett på foten, med auge som venta på noko. Ho sprang mellom skog og naust, kasta steinar opp i lufta og fanga dei på handbaken, lo med heile kroppen. Saman med brørne fiska ho i fjorden, leikte med trebåtar, og bygde hus av stein og drivved.

Skulen starta ho sju år gamal. Fyrste skuledagen hadde systra Inger og veninda hennar teke ho i kvar si hand og leia henne gjennom døra. Skulemeistaren var ung, alvorleg og sat med hendene breitt utover kateteret. Han bad henne skriva eit tal, ein 4-ar. Ho skreiv han opp-ned. Han smilte ikkje, men sa:

– I denne skulen gjer me det slik.

Ho fekk ei skifertavle og ein griffel. Det kjendest som ein skatt.

Dei gjekk seks dagar i veka, laurdagar med. Undervisninga var streng, mest utan rom for latter. Dei pugga katekisme, bibelhistorie, rekning, skriving. Sigfrid stod tidleg opp for å lesa, sat under ullpledd og mumla utanåt. Ho var ikkje den flinkaste, men ho hugsa.

Om sundagane rodde naboane dei over fjorden til kyrkje. Fire karar ved årene, ei båtlast med folk i finstasen. Gudstenesta var lang, kald og stille. Borna sat på golvet bak dei høgryggja benkene og leika utan lyd. Sigfrid la seg inntil mora sitt skjørt og kjende varmen hennar gjennom ulla.

Om kvelden tende dei bål i fjæra. På 17. mai gjekk dei to og to, med flagg i handa og draumar om noko stort. Men verda var enno lita.

Skugge over heimen – Faren forsvinn

Det byrja som eit sus. Ikkje eit vindkast, men noko som gjekk mellom veggane, eit murrande drag som fekk mor til å sjå ut glaset oftare enn vanleg.

Faren, Ivar, kom ikkje heim som han skulle. Dagane vart veker, og breva kom sjeldnare. Når han endeleg stod i døra, var det med augo som ikkje heilt var til stades. Han tala mykje, men svara lite. Det var noko urovekkjande over smilet hans – eit smil som ville glatte over noko han ikkje lenger kunne halde fast ved.

Han var full av idear, planar, ord. Men pengane heldt ikkje tritt. Skulda vaks. Rykta varsla i førevegen. Sigfrid høyrde det ikkje direkte, men ho merka det. Mor gjekk tyngre over golvet. Bestefar kom oftare opp i stova. Tavla vart lagt bort oftare. Det vart stille under middagen.

Ein kveld sat ho ved vedkassa og spikka. Far kom inn, kneppa frakken, og gjekk rett til mor. Dei prata lavt. Ho fanga berre glimt: "pantsette... banken... skuld... reise..."

Neste morgon var han borte. Ingen sa noko, men systera Inger gret ved bordet. Mor tok seg saman. Hendene hennar skalv ikkje. Ho samla borna rundt seg, og sa:

– Me kjem oss gjennom det. De skal ikkje vera redde. Men de må hjelpa til.

Det var då Sigfrid forstod at far ikkje kom att med det fyrste. Kanskje aldri. Mora bar det i ryggen, men ikkje i andletet. Ho gjorde det ho alltid gjorde: stramma livet og fekk ting til å halda fram.

Dei fekk vita det seinare: Far hadde flykta. Lova var etter han. Huset var truga av tvangssal.

Det var slik det gjekk til at dei byrja pakka. Utan drama. Uten gråt. Berre ei stillare mor og ein bustad som langsamt blei tømt for ting og varme.

Eit land rakna under dei. Eit anna venta på motsett kant av havet. Sigfrid kjende at noko var slite laus. Ho måtte halda seg fast i det som var att.

Uviss framtid – Avskil og avreise

Det var som om alle ting hadde mista meining, men ikkje verdi. Mor tok til å plukke ut kva som skulle haldast, kva som kunne gå. I høyloftet gøymde ho salen. Andre ting også, Sigfrid visste ikkje kva. Ho visste berre at mora hadde byrja leggje att spor som ikkje skulle sporast av noka offentleg makt.

Symaskina vart pakka inn i ullteppe, spinnesnella surra fast med rep og surra på ny. Dette var ikkje berre ting. Det var tråden mellom det dei hadde vore, og det dei kanskje kunne verta.

Systera Inger og bror John reiste fyrst. Dei var tretten og seksten. Det kom konvoluttar med bilettar og pengar frå Amerika, frå mor sine brør. Dei trong hjelp på farmane i South Dakota.

Ein morgon var huset stille på ein ny måte. Som om det venta på å verta forlatt.

Sigfrid tok ikkje del i beringa av tinga ned til naustet. Ho smatt vekk mellom husa, sprang barfot på stien til veninda si. Ho ville ikkje reisa utan å seie farvel. Det var noko ho trong å halde fast ved, ein mjukare slutt.

Då ho kom attende, stod bestefar ved strandkanten. Han heldt henda bak ryggen. Ansiktet hans var tungt.

– Eg veit eg aldri får sjå nokon av dykk att, sa han lågt.

Sigfrid sa ikkje noko. Ho klarte ikkje.

Han snudde seg og gjekk opp att til huset medan tårene rann. Eit liv vart verande att der, under bjelkane, i stolane, i songane dei ikkje tok med.

Båten kom. Naboane rodde dei over fjorden, slik dei hadde gjort til kyrkja så mange gonger før. Men dette var ikkje heilagdag. Dette var ei avreise. Ei flukt.

Dei overnatta i Bergen. Neste dag gjekk dei om bord i båten som skulle føre dei over havet. Og når ein fyrst legg havet mellom seg og det ein kjem frå, er det ikkje berre landet som vert borte. Det er språket, lukta, namna, dei små stiane i graset. Alt ein ikkje veit ein kjem til å sakna.

Men Sigfrid visste enno ikkje kva som venta. Ho visste berre at alt ho kjende, vart mindre for kvart ro-tak som tok dei lenger vekk.

Mellom land – Reisa til Amerika

Det byrja med fjord og båt. Naboane rodde dei til landingsstaden, med årene gnissande mot treverket og stilla som sat i andleta deira. Bergen var berre ein mellomstasjon. Ein by med mur, regn og venting. Dagen etter tok dei båt over Nordsjøen, og alt var salt og gyngande.

Det var ikkje mykje plass under dekk. Kropp ved kropp. Koffertar, spybøtter, rop på framande tungemål. Ein pust av kjøt, kål og redsle. Mora heldt seg tett inntil borna. Ho vart sjuk, og Sigfrid haldt vatn til henne, vaska andletet hennar med klut ho dyppa i det grumsete drikkevatnet.

Sigfrid sat ofte ved rekka og lytta til røystene. Nokre tala som sildrande bekar, andre som knusande stein. Ho var nysgjerrig på kven desse menneska var, kvar dei skulle, kva dei hadde forlate. Men kvar gong ho kom for nær, drog mora henne attende.

Då dei kom til Boston, var det som eit augneblink av ljos etter lange dagar under dekk. Land! Tre! Lukta av noko nytt, og samstundes eit sug i bringa. Dei vart leidde gjennom ein bygning der menn i uniform stilte spørsmål og skreiv. Det var strenge blikk, lange skuggar.

Ei ung kvinne reiste med dei. Ho var ikkje av deira familie, men hadde fått billett av ein ungkar i South Dakota. Immigrasjonsfolka krevde å vita kva ho skulle, om ho hadde tenkt å gifta seg. Ho vart sint. Sa ho skulle betala attende. Ville ikkje ha noko friar. Sigfrid høyrde stemma hennar dirra, og ho tenkte at det finst mange måtar å flykta på.

Dei gjekk om bord i tog mot vest. I Chicago, under eit stopp, kom ein mann med skjegg mot dei, smilande, med armane halvvegs opne.

Sigfrid kjende han ikkje att. Men mora gjorde det. Det var faren.

Han hadde gõymt seg bak skjegget, flykta frå Noreg, frå lova, frå alt. No ville han ha med seg nokre av borna. Mora stramma kjakane. Men han fekk med seg Olaf og Reginald.

Det var ein ny splitting. Eit nytt brot i det som skulle vera heilskap.

Toget reiste vidare mot prærien. Og med kvart hjul som song mot skinnene, vart Eidsnes fjernare. Fjorden, fjella, reglane, songane. Dei var ikkje borte. Men dei var ikkje lenger i landskapet. No budde dei berre i minna til ei jente som snart var for gamal til å vera barn.

Einsemd og arbeid – Ny start i Sør-Dakota

Landskapet var flatt, og alt var uvant. Sollyset var kvassare, himmelen høgare. Prærien bylgja seg i stille drag, som om den freista å vinka dei velkomne på halv vegen.

Dei kom til mora sin bror. Han var ungkar, hadde kyr og utstyr, og hadde selt sjela si til jorda. Mor tok til med det same. Ho heldt hus, kokte, mjølka, bar vatn, sydde, bar ved. Og dei eldste borna hjalp til.

Sigfrid kjende seg framand, men ikkje uverdig. Ho visste korleis ein mjølka, korleis ein heldt handa varm i vintervind. Ho forstod kva det var å arbeida seg trøytt og likevel ikkje vera ferdig.

Skulen var annleis. Språket endå meir. Læraren forbaud norsk. Sigfrid fekk byrje i fyrste klasse, sjølv om ho kunne meir enn mange av dei andre. Men ho hadde eit øyre for lydar, eit minne for ord. Etter fire år var ho i sjette klasse.

Ho vart kjent med amerikanske born. Nokre smilte, andre lo. Men ho lærde fort. Vart vant til nye reglar, nye bøner, nye matvanar. Men inni henne var det enno bakkane i Eidsnes som song.

Mora fekk brev. Frå Olaf, frå Reginald. Dei hadde det greitt, sa dei. Dei budde hjå faren, han som hadde gløymt korleis det var å vera far. Men ho visste dei trong kvarandre. Ho tvinga ikkje fram gråt, men i kveldsmyrkret sat ho stundom lenge ved bordet, som om ho venta på noko.

Sigfrid var tretten då ho fekk sitt fyrste arbeid utanfor heimen. Kost og losji. Ingen løn. Men ho fekk vera eit eige menneske, om enn berre om kvelden når alle andre sov.

Det var ikkje lenger plass for born. Ikkje plass for leik, berre nytte. Ho bar det utan ord. For slik var det berre.

Ein kveld skreiv ho namna på syskena sine i margen på ei gammal notisbok. Ho ville hugse rekkjefylgja, stemma til kvar av dei. For ho visste: Det som ikkje vart skrive ned, kunne forsvinne. Og ho var ikkje klar til å mista meir.

Ny grense – Homestead-liv på grensa til Canada

Det fanst ein stad der verda ikkje heilt visste kva ho var: ikkje heilt Amerika, ikkje heilt Canada. Der fann brørne hennar jord. 160 acre kvar. Reginald, Olaf og ein søskenbarn bygde ei lita hytte. Eigedomane deira møttest i eit felles hjørne. Tre gutar, tre unge menn, tre par hender og ein tom prærie.

Dei trong hjelp. Og Sigfrid, som berre var femten, vart sendt dit.

Mora trong henne ikkje heime lenger. Det var andre munnar å mette, andre oppgåver. Brørne trong henne til å passa kalven. Den fyrste. Det nye dyret trong varme, mat, rytme. Akkurat som ho.

Ho vart fyrst innlosjert hjå ei nygift kvinne på nabogarden. Men mannen hennar kom heim tidleg frå treskinga. Han sat lenge ved bordet, sa lite. Augo hans var som isvatn i skuggen. Sigfrid kjende uroen som ei svak kribling under huda.

Natta etter pakka ho saman dei få tinga sine og gjekk over markene til brørne si hytte. Ho sa det ikkje til nokon. Ho ville ikkje forklare. Ho ville berre ikkje vera der.

Hytta var kald, enkel, men hennar eige val. Ho stelte kalven, kokte suppe, vaska skåler, las gamle bibelvers i ljoset frå ein skjelvande parafinlampe. Ho var femten, og ikkje lenger barn. Men heller ikkje vaksen. Ho levde mellom grenser. Mellom plikt og draum.

Dei som budde der ute hjalp kvarandre. Mennene reiste lange vegar for å treska. Kvinnene hjalp kvarandre med borna. Grenser fanst, men ikkje mellom dei som trong kvarandre for å overleva. Dei arbeidde på begge sider av streken, heilt til dei byrja byggja tollstasjonar og stengsla som minna dei på kva som var innanfor, og kva som var utanfor.

Sigfrid tenkte på Eidsnes om kveldane. Ho sakna fjorden, fjellet, bestefar si røyst. Men ho skreiv det ikkje ned. Ikkje enno. Ho bar det med seg, noko ho skulle ta fram ein gong det trongst å minnast at ho kom frå ein stad.

Tap og forvandling – Ei kvinne i eit nytt land

Tida vaks ikkje lenger gjennom leik, men gjennom arbeid. Sigfrid var med og bygde eit liv av jord, sveitte og vilje.

Ho fullførte grunnskulen sin medan ho tente til livsopphaldet i Portal, Nord-Dakota. Sat ved bord som ikkje var hennar, bada i kulpar som ikkje visste kven ho var, medan ho heldt fast på seg sjølv. Mora hennar kokte for gruvearbeidarar nær delstatsgrensa, og syskena spreidde seg som frø i vinden. Dei slo rot der dei fann feste, men aldri samla.

Sigfrid gifta seg ung. Han var av tysk slekt, ein mann med stille hender og ein draum om noko meir. Dei fekk born, fire i alt. Ho bar dei fram, ein etter ein, som om kroppen hennar visste vegen utan å spyrje.

Under krigen flytta dei til Bremerton i Washington – heimstaden til United States Naval Shipyard, etablert i 1891. Som mange andre under andre verdskrigen fekk dei arbeid der: mannen hennar ved eit ammunisjonslager, og Sigfrid på eit falleferdig hotell. Ho vaska golv, reidde senger, stelte born og tok imot reisande med augo som leita etter noko som likna heim. Ho var trøytt, men stø.

Ho visste no korleis ein heldt ei familie saman. Korleis ein bygde noko utan tårer, utan klage. Ho song ikkje lenger dei gamle songane, men ho kjende tonen, ein plass inni seg.

Bornas namn var engelske. Språket i huset var amerikansk. Sigfrid kunne ikkje gje dei det ho hadde vakse opp med. Ho kunne berre gje dei det ho hadde skapt. Og det var mykje.

Ho hadde vorte kvinne under open himmel, mellom møte med framande og eit arbeid som aldri tok slutt. Men kvar gong ho mjølka ei ku, heldt ein kalv, laga ost eller snitta potetene med jamne, raske hender, visste ho: Alt ho bar med seg var der enno.

Det hadde berre skifta form.

Amerika tek over – Språk og identitet

Det skjedde ikkje brått, men sakte, som ei elv som skifter løp utan at nokon merkar det før vegen er ny.

Barna hennar tala berre engelsk. Dei kunne ikkje bøna som ho og bestefar hadde bede, dei kunne ikkje regla med hesten Blanke, visste ikkje kva tyttebær var, eller korleis snø luktar i fjellet.

Dei var gode born. Ho elska dei. Men dei var ikkje norske.

Ho hadde ikkje tid til å halda språket ved lag. Etter femtenårsalderen hadde ho ikkje budd heime, og mora hennar – ho som aldri hadde lært seg engelsk – hadde vorte eit minne, ikkje ein samtalepart. Språket mista fotfeste. Det som ikkje vart brukt, glei bort, som snø som smeltar frå skorne utan at ein legg merke til det.

Mannen hennar var tysk. Huset deira bar ikkje lukt av nellik, ingen spor av saltkjøt eller flatbrød. Dei feira jul med amerikanske songar, og flagga 4. juli. Ingen brydde seg om 17. mai.

Sigfrid bar på ei stille sorg. Ho hadde ikkje teke med seg Noreg, ho hadde etterlatt det. Ikkje med vilje, ikkje av vond hug, men av naudsyn. Av arbeid. Av overleving.

Ho prata ikkje mykje om fortida. Ho visste at minna ikkje kunne etast, og at dei som kom etter trong det konkrete: mat, tryggleik, skular, framtid. Men om nettene, når huset var stille, kunne ho få augneblink der ho nesten hugsa melodien til ein salme, eller lukta av torv som brann i grua.

Ein kveld fann ho att ei gamal notisbok. I margen stod namna til syskena hennar, skrivne med tynn, skeiv hand. Ho strauk over namna med fingertuppen. Las dei høgt, som ei bøn.

Ho tenkte: Ein gong var me alle norske. No er det berre eg som hugsar det.

Heimkomst – Noreg 1971

Det hadde gått sytti år sidan ho rodde over fjorden med mor si. No sat ho på eit fly, med systera ved sida, hendene folda i fanget, hjartet tungt av noko ho ikkje kunne namngi.

Ho hadde ikkje visst kva ho kom til å finne. Eller kva ho trong å finne. Berre at noko trong å kome på plass, ei trådende saum i livet som enno ikkje var sydd fast.

Då dei steig ut av drosja i bygda, hang flagga ute. Ein ven dei hadde leikt med som born, budde enno der. Han hadde aldri flytta, berre blitt eldre, som landskapet.

Han hadde fått slag nokre dagar før dei kom. Låg i ei seng med augo som enno visste, men ein kropp som ikkje kunne reisa seg. Dei tok handa hans, sa namna sine. Han nikka.

I stova der dei ein gong hadde sunge julesongar, sat dei no og sa lite. Men augo deira var fulle. Eit heilt liv hadde passert, men her var dei att, om så berre for eit kort besøk.

Sigfrid gjekk ut ein kveld, stod ved fjorden. Vatnet var som ho hugsa det. Fjella stod framleis og heldt tystnaden sin. Ho stakk hendene ned i graset, kjende molda, lukta det ho trudde ho hadde gløymt.

Systera sa bordbøna. Og i det enkle norske rytmetunge språket vakna noko i Sigfrid, noko ho ikkje visste enno budde i henne. Ho svara ikkje høgt, men ho hugsa det. Kvar stavelse.

Seinare same kvelden, i ei lita gjestestove, sette ho seg ved vindauget, opna eit lite hefte, og skreiv berre eitt minne ned:

– Ride, ride ranke…–

Ho var attende. Ikkje for å bli. Men for å minnast det ho hadde bore med seg heile livet, utan alltid å vite det.

Epilog – Ei livsreise

Ho sat i stolen ved vindauget i huset i Bellingham, med ein kopp te som for lengst var lunken, og augo som vende seg meir innover enn utover. Hagen utanfor hadde mista fargane sine, og ho visste ho og gjorde det same.

Minnet var ikkje ei line, men eit kvelva teppe av bilete, lyd, lukt. Det kom i rykk, som fjæra som slepp, som bylgjer som ikkje vil leggje seg. Ho tenkte ikkje så mykje lenger, ho hugsa.

Eidsnes. Fjorden. Bestefar si røyst. Mor sin  styrke. Systera som tok henne i handa fyrste skuledag. Faren sitt skjegg i Chicago. Det lukta av kål og salt vatn i draumane enno.

Ho hadde levd eit heilt liv i det nye landet. Lært språket, fostra born, betalt skatt, halde hus, vore ei kvinne som bar det som trongst å berast. Og ho hadde gjort det godt. Det sa dei. Men noko i henne heldt seg alltid stille. Som ei bøn ho ikkje lenger kunne.

Det var ikkje lengt, ikkje klage. Berre eit stille sakn etter det ein ikkje visste ein kom til å miste, før det var borte.

Ho nikka til seg sjølv, som om ho anerkjende det. Ho var ikkje berre Sigfrid Ohrt, mor og hustru og hotelleigar. Ho var jenta som sat på bestefaren sitt fang, og høyrde:

– Ride, ride ranke, hesten heter Blanke...–

Ho smilte. Let att augo. Heldt fast i lyden.

Og verda vart stille rundt henne.

‍

Sigfrid Ohrt (1891–1985)
Fødd i Eidsnes, Noreg, som eitt av ni born i ein småbrukarfamilie. Utvandra til USA i 1901 saman med mor og sysken, etter at faren hadde forlate landet grunna økonomiske vanskar. Vaks opp i Sør-Dakota og Nord-Dakota, der ho arbeidde på gard og fullførte grunnskulen. Gifta seg ung og fekk fire born. Under andre verdskrig dreiv ho eit hotell i Bremerton, Washington. Budde seinare i Tacoma, Lynnwood, Seattle og Bellingham. Reiste attende til heimbygda i Noreg i 1971. Språket og kontakten med det norske gjekk tapt over tid, men minna levde vidare.

‍

_Kjelde:

_{Rasmussen, J. E. (1993). He slipped out of the country [Interview with Sigfrid Ohrt]. In New land, new lives: Scandinavian immigrants to the Pacific Northwest (pp. 43–46). University of Washington Press / Norwegian-American Historical Association.}

_{Ohrt, S. (1983). Personal and family papers [Archival collection, Box 11, Files 15–15B]. New Land, New Lives Oral History Collection. A courtesy of the Pacific Lutheran University Archives & Special Collections.}

_{Fanebilete: Jente på gyngehest ca. 1900/ East Riding Archives}