Preludium

^{av Inger-Kristine Riber og Reidun Horvei}

Det byrja med uro. Eit uvisst drag i lufta, eit sug i magen som ikkje let seg stilla. Noreg var eit vakkert land, men for mange var det òg eit trongt land. Fjordar og fjell som heldt folk fast, jorda som gav for lite, vinteren som var for lang.

Så dei snudde seg mot vest. Amerika. Landet som var like mykje ei forteljing som ei røynd. Nokre hadde høyrt det frå brev, andre frå sjøfolk, at der borte venta noko anna. Kanskje ikkje berre rikdom, men eit rom å puste i, eit liv å forma sjølv.

Den fyrste skuta var liten, men draumen var stor. Restaurasjonen sigla ut frå Stavanger i 1825, og med henne reiste vona til eit heilt folk. Det byrja der, med 52 sjeler på ei altfor lita jakt. Etter kvart kom fleire, hundrevis, tusenvis. Frå fjellbygder, fjordarmar, frå karrige jorder på Vestlandet, frå skogar på Austlandet, frå fiskevær i Nord. Dei forlot det gamle, men bar det med seg. Språket, songane, minnet om dei som var att.

Dei fann noko nytt, men ikkje alltid det dei hadde drøymt om. Amerika var stort, ja, men det var òg hardt. Jorda trong rydding, vinteren var bitande, ikkje alle vart rike, ikkje alle vart lykkelege. Nokre sende brev heim om jord så svart at ein kunne grava gull med hendene, andre skreiv aldri igjen.

Hundre år gjekk. Frå dei fyrste som reiste med skip som ikkje burde kryssa havet, til dei siste som kom med dampbåt og bilett i hand. Hundre år med von, slit, tap, og nye røter som strekte seg djupt i jorda der borte. Til slutt vart Amerika ikkje berre ein stad dei reiste til, men ein stad dei høyrde til. Dei var ikkje lenger berre nordmenn. Dei var norsk-amerikanarar.

Og ein dag såg borna deira ut over sjøane i Minnesota eller slettene i Dakota og tenkte at heim, det var her.

‍

‍

Dei fyrste stega i det store eventyret

I. 1825-1865

Det var ei natt i byrjinga av juli 1825. Ein skoddedott låg lågt over fjorden, og bårene klaska mjukt mot dei slitte kaiplankane i Stavanger hamn. Ei lita skute, ikkje større enn ein fiskarbåt med dristige draumar, låg klar for å kaste loss. Dei kalla henne Restaurasjonen, og om bord var 52 menneske, klare til å bryta med det gamle livet, med fjella, kyrkjene, naboane og alt dei kjende. Nokre av dei hadde aldri sett havet før, andre var sjøfolk med hard hud på hendene. Alle delte dei same vona: at det der borte, på den andre sida av havet, låg noko betre.

Cleng Peerson var ikkje med om bord. Han hadde reist i førvegen, hadde gått mil etter mil på amerikansk jord, og med vekslande tru og skepsis hadde han sett føre seg eit nytt heimland for sine landsmenn. No stod han i New York, sveitt i skjorta, medan han prata seg varm til dei amerikanske kvekarane: "Dei kjem snart, eg sver! Dei kjem med draumar større enn skuta deira, større enn sjølve havet!"

Draum og røynd

Då Restaurasjonen sigla inn mot New York den 9. oktober, var det som om sjølve byen stira undrande på dei. Dei kom i feil båt, på feil tid, utan dei rette papira og med langt fleire menneske om bord enn lova tillét. Kystvakta tok dei, skipet vart beslaglagt, og ein amerikanar med stor hatt såg ut over nordmennene og sukka: "Meiner de alvor? Er dette verkeleg dykkar plan?"

Det tok tid å få dei ut av problema, men Cleng Peerson fekk sving på sakene. John Quincy Adams, sjølvaste presidenten, vart tilkalla, papir vart underskrivne, og til slutt stod nordmennene der, frie menn og kvinner, med berre eitt spørsmål igjen: Kva no?

Kendall, ein skogkrull av ein stad nord i staten New York, vart staden dei slo seg ned. Der fann dei jorda dei trong – og problema dei ikkje venta. Det var skog overalt. Store tre, knudrete og gamle, stod som spøkelse i tåka og såg ned på dei små nordmennene som hadde planlagt å bli bønder på dag ein. Men draumen, den gløda. Og kva var vel ein nøktern norsk darum om ikkje ein idé så steil at ho overlevde sjølv dei mest håplause realitetar?

Vandrarane og dei fyrste breva

Dei fyrste åra var harde. Folk fekk feber, nokre døydde. Dei sakna sildefat og graut, kyrkjeklokker og sunnmørsvindar. Nokre sa ikkje anna enn "eg visste det", og såg ut mot horisonten. Men dei fleste skreiv brev. Og breva var ikkje klagebrev – nei, dei var små mirakel, skriven med ujamn handskrift og dirrande forventning. "Jorda er myrk og rik", skreiv Gjert Hovland. "Maisen veks fortare enn ein kan tru, og eg har ein åker som skal gje avling stor som ei heil bygd!"

Det skulle vise seg at desse breva var som gneistar i ein turr skog. Når dei landa i Noreg, vart dei lese om og om igjen, til papiret var blankt i kantane. Dei reiste frå hand til hand, frå stove til stove. "Han skriv det sjølv", sa ein bonde i Rogaland. "Han har jord, han har mais, og han ber oss koma etter."

Og dei kom!

Fox River: Dei fyrste kvite snøflaka

I 1833 reiste Cleng Peerson igjen, vestover denne gongen, som ein uroleg trekkfugl. Han gjekk til fots, slik han likte det, med augo i vêr og vind. Til slutt fann han ein dal, langt ute i Illinois, der jorda var blaut og djup, der graset vaia høgt. "Her skal dei bu", sa han til seg sjølv. Og i åra som fylgde kom dei frå Kendall, frå Noreg, frå alle kantar. Dei skar ned skogen, bygde hus, la korn i molda. Og så, ein dag, kom den fyrste snøen.

Då visste dei det: Dei hadde funne ein stad der dei kunne bu. I Amerika. På deira eiga jord.

Ein ny ætt

Dei var ikkje amerikanarar endå. Dei bar Noreg i hjarta, i songane dei song, i måten dei heldt kniven i høgre hand og gaffelen i venstre. Men ungane deira vaks opp på prærien, sprang barbeint i graset, lærte engelsk. Fleire brev kom heim, fleire nordmenn kom over havet. Og sakte, umerkeleg, blei Noreg berre ein song dei song i myrke vinternetter, når vinden frå prærien ulte i stovene.

Eitt hundre år seinare ville etterkomarane deira ikkje lenger kalle seg nordmenn, men norsk-amerikanarar. Endå eitt hundre år seinare ville dei berre vere amerikanarar. Men dei ville framleis hugsa.

For historia deira starta ikkje i Amerika. Ho starta her. Ho starta i Stavanger, ei julinatt i 1825, då 52 menneske steig om bord på Restaurasjonen og sigla ut i natta – på veg mot noko dei ikkje visste kva var, men som dei visste måtte vera betre enn det dei forlét.

‍

Det store spranget

II. 1865-1900

Dampskipa la til kai med ein lyd som fekk hamna til å skjelve. Røyken låg tjukk over New York, der det eine emigrantskipet etter det andre lossa sine reisande. I 1866 hadde dei gamle seglskutene fått sin siste honnør – no var det dampen som rådde. Sjølvaste Amerika dampkokt av draumar, og norskedalen tømde seg sakte men sikkert, som om nokon opna ei sluse vestover.

Det var ikkje lenger berre dei hardføre vestlendingane som våga seg ut på den store ferda. No kom austlendingane, trønderane, og folket langt frå nord, heile landet sin lange kyst hadde høyrt forteljinga om fruktbar jord og endelaus himmel i Midtvesten. På kaia i Chicago kom folk frå alle kantar, og ein kunne høyre språk frå heile Europa mellom ropet frå hestedrosjene og dampfløytene som gol i kveldslufta.

I ein dunkel kjellar i Chicago sat Knud Langeland. Han var ikkje stor av vekst, men han sat bøygd over eit papirark som om han bar ei heil verd på ryggen. Han var redaktør for Skandinaven, den nye avisa som snart skulle finne vegen til tusenvis av norske heimar i det store landet. Han visste at folket trong nyhende, trøyst og ein smak av heimlandet. Med svarte fingertuppar skreiv han om alt: om jorda i Minnesota, om høge løner i Wisconsin, om dei fyrste dødsfalla blant nordmenn som aldri fann seg til rette og lengta seg i hel. Han visste det måtte seiast, for det var ikkje berre draumar som venta i Amerika.

Ein ny heim i Texas

Varmen var annleis i Texas. Han låg tett som eit teppe over slettene, og nordmennene som hadde busett seg i Brownsboro og Four Mile Prairie sveitta meir enn dei nokon gong hadde gjort i setergrendene heime. Dei planta mais og bomull, men dei kjende seg aldri heilt heime. Og så var det dei som ikkje berre kjempa mot veret, men òg mot noko langt meir skremmande.

Ein dag i 1867 forsvann Ole T. Nystel. Fjorten år gamal, knapt vaksen nok til å kalle seg mann, vart han teken av Comanche-indianarar i Bosque County. Familien hans leita etter han i månader, og då han endeleg kom attende, var det med auge som hadde sett meir enn nokon norsk gut burde sjå. Han fortalde lite, men bror hans sa at Ole aldri meir bar skorne på same måte etter det. "Dei gjekk annleis," sa han, "som om han aldri heilt fann att jorda han hadde vakse opp på."

Ord og tonar

Same året, langt mot nord i Wisconsin, vart det fyrste illustrerte tidsskriftet på norsk gjeve ut. Billed-Magazin spreidde historiar og teikningar mellom dei norske busetnadene, og folk las kvar ei side som om det var gull. Her kunne dei lese Svein Nilssons oppteikningar om settlementa, sjå bilete av kvinner i bunader dei hadde lagt bort for godt, og høyre ekkoet av noko dei hadde mista.

I Chicago song dei. I Den norske Dramatiske Forening vart det sett opp skodespel og resitert dikt, men det var songen som fylte rommet. Ei bylgje av mannlege røyster i perfekte harmoniar, smidd saman av sakn og forventning. Dei kalla seg Normanna Sangerkor, og i 1869 skulle dei verta det fyrste organiserte norske koret i Amerika. Dei song medan snøen smelta i La Crosse, Wisconsin. Dei song medan jernbanene strekte seg lenger og lenger vestover. Dei song for å hugse, og for ikkje å gløyma seg sjølve.

Nesten heime

I løpet av 1870-åra var Skandinavane den største folkegruppa i Minnesota. Dei norske, alltid dei mest talrike, hadde funne sine flekkar av jord, bygd sine kyrkjer og byrja å sjå på dette landet som sitt eige. Men nokre lengta alltid heim. På stoveveggane hang bilete av fjordar og fjell, av gardsbruk dei ikkje eigde lenger. På bordet låg breva frå slektningar som skreiv om grenda heime. "Dei har bygd ein ny veg," kunne det stå. "Presten døydde. Det var ein vakker vår." Og ein eller annan sat der, stirde ut vindauget og tenkte: "Kanskje ein dag. Kanskje ein dag reiser eg attende".

Men dei fleste reiste aldri attende. Dei heldt fram med å byggja, song vidare, skreiv nye brev, og lèt draumen om Noreg langsamt smelta saman med den nye røynda i Amerika.

‍

‍

Ei ny tid

III. 1900-1925

Det byrja som ei bris og vart til ein storm. Innvandringa frå Noreg til Amerika var på topp tidleg på 1900-talet, og kvar einaste båt som forlot Kristiania hamn, var fylt med von, frykt og slitne kister med heimlege minne. Nokon reiste for ei betre framtid, andre for å unngå det som låg bak.

1902 – Bygdelaga kjem saman

Det fyrste bygdelaget, Valdres Samband, vart skipa som ei samling for utvandrarar som trong noko kjent i det ukjende. På nykommarane sine tunge akslar låg saknet etter gamle fjell og grender. År etter år vaks bygdelaga, og med dei fylgde spel, dans og forteljingar som bar den norske arven vidare.

Agnes Mathilde Wergeland, ei kvinne med akademiske draumar større enn fjella ho forlét, vart professor i historie og fransk ved University of Wyoming. Ho var ikkje den fyrste, men ho bana veg.

1903 – Eit samfunn i vekst

I Minneapolis vart Det Norske Selskab skipa. Waldemar Ager, med pennen kvass som ein vintervind, brann for å halde liv i den norske kulturen. Aviser, songkor og foreiningar vaks opp som ospelauv i vinden, og Sønner av Norge, redigert av Laurits Stavnheim, byrja å spreie sitt bodskap – eit norsk band i ei framand verd.

1905 – Unionsoppløysinga og ein nasjonalistisk eksplosjon

Då Noreg braut med Sverige i 1905, rann nasjonalismen som eld gjennom dei norske busetjingane i Amerika. Dei norske flagga blafra på gatene i Chicago og Minneapolis. Den norske studentersangforening song seg gjennom Midtvesten, og i Decorah, Iowa, vart tidsskriftet Symra grunnlagt – eit nytt forsøk på å halde fast i det norske språket.

1913 – Nye vegar over havet

Med Den norske Amerikalinje kunne nordmenn no segle direkte frå Noreg. Medan dei gamle treskipa hadde ført utvandrarane i bylgjene sine i førti lange dagar, var no vegen kortare og tryggare. Nordmenn i Amerika kunne no reise heim på sommarbesøk – men det var ikkje alltid at heimlandet såg ut slik dei hugsa det.

1914 – Jubileum og patriotisme

Minnestunder, store samlingar, store ord. I 1914 hadde det gått hundre år sidan Eidsvoll. I Frognerparken vart det reist ein paviljong for Det utflyttede Norge. Avisene i Midtvesten rapporterte frå jubelfeiringar der presidentar og guvernørar hylla dei norske emigrantane som pionerar. Likevel byrja språket å gli bort. Borna snakka engelsk, og dei som kom att frå Noreg, fann ut at heimlandet ikkje lenger var deira heim.

1917 – Kyrkja samlar seg

Den norske kyrkja i Amerika hadde alltid vore delt, men i 1917 vart tre store retningar sameint i Den norsk-lutherske kyrkja i Amerika. Trua og tradisjonane vart bevarte, men språket endra seg. Gudstenestene byrja så smått å gå på engelsk, og for fyrste gong såg ein norsk pastor utover kyrkjelyden og sa Our Father, who art in heaven...

1924 – Rølvaag og nybyggarlivet

Ole E. Rølvaag skreiv si fyrste bok om nybyggarlivet på prærien, I de dage. Han skildra lagnaden til dei som hadde gått ut frå alt kjent og kasta seg inn i det uvisse. Han skildra kulden, slitet og saknet etter noko som aldri ville kome att. I løpet av nokre tiår vart han den fremste tolken av den norske emigranterfaringa.

1925 – Høgdepunktet og slutten på ein epoke

Hundreårsjubileet for utvandringa vart feira med ein storslått utstilling i Minneapolis/St. Paul. President Coolidge talte varmt om dei norske pionerane som hadde bygd opp Amerika. I New York marsjerte 10.000 nordmenn med faner langs 4th Avenue. Men samstundes byrja ei ny erkjenning å sige inn: kanskje var dei ikkje berre nordmenn lenger? Hadde dei vorte amerikanarar?

Den norske draumen var ikkje borte. Han var berre vorte noko anna.

‍

Postludium

Tida har strekt seg frå den fyrste skuta kryssa Atlanteren, frå dei fyrste som tok det store valet, som reiv seg laus frå fjella og fjordane og sette kursen vestover, der draumane deira var større enn liva dei hadde heime.

No, to hundre år seinare, er Amerika ikkje lenger eit ukjend land for oss. Det er slekt, røter, historier me har høyrt frå besteforeldre og gamle brev. Bygdene dei reiste frå har forandra seg, og bygdene dei bygde opp har vakse til byar, vegar, samfunn. Namna deira finst i gatenamn, på gravsteinar, i telefonbøker. Dei som reiste vart til noko nytt, men dei gløymde aldri heilt kvar dei kom frå.

Slik er det no, slik vil det alltid vere. Menneske flyttar seg, ber historia i seg, let ho veksa, lausriva seg, verta noko anna. Men to hundre år etter at Restaurasjonen sigla ut frå Stavanger, står me her og ser attende. Me veit at det å reisa ut ikkje berre er å forlate, men å skapa noko nytt.

Og medan me høgtidar denne historia, veit me òg at den ikkje er ferdig. Folk reiser framleis. Nokon for å søkja tryggleik, andre for å jakta på ein draum. Men kvar einaste ein ber med seg noko frå der dei kjem frå. Og ein dag, i eit nytt jubileum, vil nokon sjå attende på oss, på vår tid, og spyrja: Kva tok dei med seg? Kva la dei att?

Historia held fram.

‍

_{Ingressbilete: Vågen i Stavanger, ca. 1860. Ukjend fotograf, ukjend eigar.}