Slaktarkona på prærien

Kvart år i påska skjer det noko heilt spesielt i Noreg: me går ikkje berre på ski – me les krim. Dette er ein over 100 år gammal tradisjon kalla påskekrim, der mysterium, mord og myrke historiar fyller bokhyller, TV-skjermar og podkastar gjennom heile påskeferien.

Tradisjonen byrja i 1923, då romanen Bergenstoget plyndret i natt blei lansert med ein dramatisk reklame på framsida av Aftenposten – så realistisk at folk trudde det hadde verkelg hadde skjedd. Sidan den gongen har krimforteljingar vorte ein norsk tradisjon i påsken.

I høve påska deler me ei historie som skil seg frå dei andre me fortel i Vågespel. Mellom dei mange modige kvinnene som utvandra frå Noreg til Amerika på 1800-talet, finst det òg skjebnar som ikkje let seg plassere i nokon vanleg kategori.Dette er ei påskeforteljing – skrive over livet til ei norsk utvandrarkvinne og verkelege hendingar. Ho står som eit unntak, men kastar eit skuggeljos over kva eit nytt liv på andre sida av havet òg kunne føre med seg.

God påske – og velkomen inn i myrkret!

‍Den vesle kua

Ho vart fødd ei frostnatt i november, i eit hus utan golv. Ingen song. Mor hennar som beit tennene saman og pressa ut endå eit born i rekkja, med blikket festa mot det svarte taket. Ho var nummer åtte. Brynhild. Eit namn som hang i lufta som sur vedrøyk. Ein lyd som ikkje kom til å siast høgt så mange gongar, for det trongst ikkje. Brynhild skulle lære seg å vere stille. Som snøen.

Det var berre éi ku. Ho heitte Grålin og var dummare enn dei fleste kyr. Ho hadde store auge og stod ofte og stirra mot fjellet som om ho venta noko. Grålin mjølka dårleg. Ho fekk ikkje fleire kalvar. Men ho stod der. I fjøset. Kvar dag. Og Brynhild gjekk dit kvar morgon, medan dei andre borna fekk skøyte seg til skulen.

– Du får passe på kua. Det er alt me har, sa far hennar.

Og Brynhild passa. Ho snakka aldri til Grålin, men ho song. Stille, så ingen høyrde. Ein slags mjuk, eintonig melodi som fylte rommet som mjølketåke. Grålin likte det. Ho stod heilt stille. Nesten som ho lytta. Det var berre dei to.

Då ho var ni, kom skulefrøken med ein beskjed: Brynhild måtte sitja heilt bakerst. Der det var kaldt. Dei hadde ikkje nok stolar. Eller kanskje det var fordi ho var så stor. Kroppen hennar vaks som ein bjørkestokk. Lange armar som ikkje passa til skrivepulten. Lange bein som vart krøkt under den vesle skulebenken. Og ho sat der, med augo festa på nakken til dei andre, utan å blunke.

Ein gong, ein sundag i februar, fekk ho vera med til kyrkja. Ho hadde pussa skoa med einer. Kjolen var for kort. Men ho gjekk. Og då dei kom, fekk ho sitje heilt bakerst der også. Nådebornet. Det var det presten kalla henne seinare, utan at han visste at ho høyrde det. Nådeborn. Ho visste ikkje heilt kva det var, men det klang som noko ho ikkje ville vera.

Ho var tolv då Grålin fall om. Midt i fjøset. Ingen lyd. Berre eit tungt, dump slag. Faren kom springande og såg det som hadde skjedd.

– Vel. Då får me ete ho, sa han, og klappa Brynhild på skuldra.

Men ho svarte ikkje. Ho sat berre i halmen, med skit på kjolen og noko kaldt bak augeloka. Ei ro. Det var noko ho visste då, men ikkje kunne setje ord på. Ho ville aldri verta verande. Og ho ville aldri gløyma den lyden av ein kropp som ikkje lenger vil vere i verda.

Ingen song då dei slakta Grålin. Men Brynhild song. Inni seg. Ein djup tone som dirra mot røyken i skorsteinen. Det var då ho byrja å sjå kva ho var lagd av.

Låvedansen

Dei sa det var han. Sonen til den rikaste bonden i bygda. Han som hadde fått seg nye skinnhanskar frå Trondheim, og som rei som ein jarl gjennom bygdevegen, medan dei andre gjekk i skorne sine til marknaden. Brynhild såg han ikkje ofte, men ho visste alltid kvar han var. Lyden av skritta hans i grusen. Latteren. Lukta av tobakk og snø.

Ho var seksten den sommaren. Huda hennar hadde brunskjær som jorda. Det var varmt, og ho hadde fått lov til å vere med på dans for fyrste gong. I låven. Det lukta sveitte og brente einer, og det sat ei mor med raudt band i håret og heldt auge med alt.

Han dansa ikkje fyrst. Sat berre i skuggen, med armane i kors. Men etter kvart kom han bort, heilt stille, som om det var tilfeldig. Og ho dansa. Brynhild visste ikkje kva ho gjorde. Ho berre flaut. Og han haldt hardt om livet hennar. Han lo lavt og sa noko som ho ikkje hugsa etterpå. Og ute i myrkret, mellom hesjestaur og rå lukt, kom dei altfor nær kvarandre. Han lova ingenting, men ho trudde det ikkje trongst. For han hadde sett ho.

Det var ingen som skreiv ned kva som skjedde den natta. Berre at ho slutta å ete. At ho gjekk med skuldrene høgare enn før, og at ho song annleis. Stille og hardt, som ein ustemd streng.

Og så ein dag: sparket.

Ingen veit kva som eigentleg hende. Om han visste. Om det var eit uhell. Berre at ho vart liggande i fire dagar med hendene over magen. Mora sette kaldt vatn i panna hennar. Faren sa ingenting. Og etterpå var det som om noko gjekk i stykker inni ho. Ho var ikkje lenger jenta som passa kyr. Ho svarte ikkje når nokon snakka til henne. Ho tok i ved som om ho ville knekke han.

Då sonen til bonden døydde få veker seinare, sa dei det var magekreft. Men bygda visste. Ingen sa det, men alle visste. For han hadde gått rundt og klaga på vondt i magen berre dagar etter dansen. Og augo hans hadde sett annleis ut. Som om han visste at noko hadde råka han.

Ingen stilte spørsmål. For kva kunne dei gjere? Han vart gravlagt med song. Ho sat bakerst i kyrkja. Same plass som alltid. Men denne gongen sat ho med ryggen rak, og ho song med. Og ingen såg at ho smilte, heilt, heilt svakt.

Det var den hausten ho byrja spare pengar. Med hendene. Med ryggen. Med alt ho hadde. For ho visste at ein dag skulle ho reise. Og aldri sjå seg attende.

Over havet

Det var eit myrkt rom under trappa der ho hadde gøymt pengane. Ein liten lærpung knytt med reip. Nøyaktig femti dalar, og dei stinkande myntane hadde hudfett og sveitte etter tre år som budeie i Stjørdal. Tre vintrar med skorpesår og sprukne hender. Ingen kjærleik, berre arbeid. Men pengane var ekte, og ho heldt dei i handa lenge før ho knytte pungen hardt og festa han under kjolelivet med ei lærreim.

Ho sa ikkje farvel. Gjekk berre. Eit tog, ein båt, ein annan båt. Ho visste kvar ho skulle. Storesyster Nellie hadde skrive om fabrikkane og dei rette gatene. Om lukta av brent sukker i lufta og kvinner som hadde eigne pengar. Chicago.

Over havet sat ho heilt stille. Menn spurde om namn. Ho svarte ikkje. Ho song ikkje. Ho berre sat, med eit skjerf over hovudet og blikket festa mot ei usynleg line langt borte.

Ein eldre kar sette seg ved sidan av ho ein kveld. Han sa han kom frå Kristiansand og var snikkar. Han baud på brødskive med flesk. Ho tok ho ikkje. Men ho såg på hendene hans. Lange, harde fingrar. Noko inni ho flokka seg, som ein stim med kald fisk. Ho reiste seg og gjekk.

Ho drakk ikkje kaffi, berre vatn. snakka ikkje til dei andre kvinnene. Men ho sat oppe til seint, og noterte i ei lita bok med stive permar. Observasjonar. Kven som hadde gullringar, kven som lyg, kven som stirrar for lenge. Ho hadde eit blikk som sveipa gjennom folk som ein kniv i deig.

Då dei såg land, byrja folk gråte. Nokre song. Ho gjorde ingen av delane. Ho stod heilt fremst. Ho hadde klipt håret kort. Farga det med ei blanding av aske og spon. Brynhild fanst ikkje lenger. Ho var Belle no.

Ho steig i land med stive bein, og sa namnet høgt for første gong:

– Belle. Belle Sørensen.

Ingen spurde om noko meir.

Chicago Blues

Han heitte Mads. Ein stille mann med vasne auge og ein hoste som aldri ville gje seg. Han jobba i pakkehallen ved elva, og kalla ho sin nordiske engel. Det var ikkje mykje engel i Belle, men ho smilte når han sa det. Dei gjekk arm i arm langs kaiar fulle av rotter og damp, og han spurde om ho ville gifta seg. Ho sa ja, men berre om han gjekk med på at butikken skulle vera hennar.

Konfeksjonsbutikken opna på ein tysdag. Med blondegardiner og ein duk ho hadde hekla sjølv. Kundane kom ikkje. Det gjorde brannen. Ei natt gjekk det heile opp i flammar. Belle stod utanfor med bare føter, ungar i armane og ei ro i andletet. Som om ho visste at dette berre var fyrste steg. Mads stod attmed og hosta i røyken.

Dei fekk pengar. Godt med pengar. Og meir vart det. Barn kom. Fire stykke, eller kanskje tre. Det var ikkje alle som visste kva born som var deira. Jenny Olsen, dotter til ein norsk sjømann, budde der og. Ei stille jente med auge som aldri flakka. Ho forsvann seinare, men ingen hugsar heilt når.

Caroline døydde fyrst. Så Axel. Begge med dei same symptoma: kvalme, feber, krampar. Legane sa kolikk. Belle sa ingenting. Berre klemte den siste utbetalinga i handa og røska opp jordbærplantane med lydlaust raseri.

Mads døydde ein tysdag. Dagen der begge livsforsikringane hans overlappa. Han hadde leika med ungane i hagen, sa naboane, og få timar seinare låg han kald i senga. Doktoren fann spor etter arsenikk, men konkluderte med hjarteproblem. Belle tørka ei tåre og bar sorg med ei merkeleg verdigheit. Fekk 8500 dollar.

Oscar, broren til Mads, ville grave opp liket. Han hadde ikkje råd. Ein obduksjon kosta meir enn det han eigde. Belle pakka og drog. Fann seg ein ny stad. Ein ny start.

Ho kjøpte jord. 160 mål. Med pengar i lommer og blod under neglene. Det var då ho fann fram beltet.

Eit tjukt skinnbelte, og kniv.

Det var då Gunness Garden vart fødd.

Usynlege hol

Det byrja med ei lukt. Søt, metallisk, som rått kjøtt i sol. Ein nabo sa det var grisane. Ein annan meinte det berre var ei søppeldynge som burde vore fjerna for lenge sidan. Belle sjølv sa ingenting. Ho serverte kaffi med sukker, trøndersodd og ferske pølser som fekk menn til å lata att augo og sukka som born. Det var alltid nokon som åt, og alltid nokon som forsvann.

Ho var ei kjempe. Eit kvinnfolk på nesten ein meter og åtti, med overarmer som ei smed og hofter som bar fire born – eller fem, om ein skulle tru rykta. Ho bar grisene sjølv. Slakta dei sjølv. Ingen visste kva ho gjorde med avfallet. Men ho hadde ein måte å grave på. Raskt. Presist. Nesten utan lyd.

Ray Lamphere var den første som såg. Han kom til garden ein ettermiddag, vaglande full, med støvlane fulle av jord. Ho leigde han inn for å hakke ved og grave grøfter. Men han såg meir enn han burde. Ho kalla han ein pusling, men lét han bu i vedskjulet, så lenge han heldt kjeft. Ray hadde augo som forsvann bak låge augelokk og eit smil som alltid kom for seint. Han elska Belle. Det var det einaste han aldri sa høgt.

Menn kom frå heile Midtvesten. Dei kom med tog, med koffertar, med pengar i innerlomma og håp i hjarta. Breva hennar var fulle av løfter. «Velståande enkje søker bemidla mann for mogleg ekteskap.» Og når dei kom, fekk dei kake. Eit rom. Eit blikk. Og så – stilla.

Ray såg dei. Den eine. Så den andre. Han såg korleis ho la hovudet på skakke og lo så mjukt at dei gløymde å vera redde. Han såg korleis ho fulgte dei inn i huset og korleis ho, fleire timar seinare, kom ut aleine. Med henda i forkleet og eit drag i nakken, som om ho bar på ein tanke ho ikkje ville dele.

Og han grov. Gud hjelp meg, han grov.

– Kva er dette holet til? spurde han ein gong.

– Søppel, svarte ho. Med same stemma som når ho song vuggesong.

Etterpå stod han lenge og såg på hendene sine. Jord under neglene. Blod i margen. Ein dag skulle han fortelje det til nokon. Men ikkje enno.

For ein kveld sat ho ved kjøkenbordet og las eit nytt brev. Auga hennar smilte. Leppene rørte seg lydlaust. Ho stakk brevet i lomma, reiste seg, og sa:

– Ein ny kjem snart. Ein frå Hallingdal. Han heiter Andrew.

Ray sa ingenting. Han berre såg ned i bordplata. Og det vart stille rundt dei.

Det var då han forstod: Det fanst ikkje fleire søppeldynger. Berre usynlege hol, og ei kvinne som aldri såg seg attende.

«Ta med deg alle pengane dine»

Det var noko med brevet hennar. Det var ikkje berre orda. Det var rytmen, den rare, nesten erotiske musikken mellom linjene. «Eg er einsam, og garden min treng ein mann som deg.» Og: «Ver snill og sel alt du eig, bryt kontakten med familien, og ta med deg alle pengane dine.»

Ho skreiv med rein penn, med krull og krok, og bretta arket med omsorg. Ho parfymerte det svakt med einerolje. Og ho visste godt kva ho skulle sei. Mennene trong ikkje meir. Nokre brev, så var dei på veg.

Inn i klørne.

Inn i jorda.

George Anderson kom fyrst. Han hadde ein klokke med graverte initialar og ein svak hoste etter barndommen på sagbruk. Han sat ved kjøkenbordet, åt sodd og sa at pølsene hennar smaka som draumen om Noreg. Belle smilte, tømde kaffi i koppen hans, og sa ikkje meir.

Men George vakna. Han vakna midt på natta, og det stod ei kvinne over han med eit stearinlys i handa. Ho sa ingenting. Ho berre stod der og såg. Lyset dansa i augo hennar. Og noko i andletet hennar var som eit spegelbilete av døden.

Han spratt opp. Fekk på seg buksene feil veg og sprang, barføtt gjennom mold og myrkre. Han stansa ikkje før han kjende lukta av kyr og høyrde tog i det fjerne. Han fortalde historia si seinare, men ingen trudde heilt på han. For kven rømmer frå kjærleiken til ei vakker enkje med eige gardsbruk?

Andrew Helgelien kom like etter. Ein hallingdøl med sterk rygg og pengar sydd inn i frakkeforet. Han hadde skrive med Belle i over to år. Ho hadde sendt bilete av seg sjølv, med mjukt lys og ein lur munn. Han trudde han visste alt om ho. Men ho visste meir om han.

Dei gjekk saman til banken. Ho heldt han i armen, som ein ekte kjærast. Han tok ut pengane. Ho smilte. Nokre dagar etter var han borte. Belle sa han reiste vidare. Folk nikka. Det var trass alt mange som reiste.

Ray Lamphere visste betre. Han såg skuggen av Belle om natta. Høyrde kniven mot slipesteinen. Høyrde lyden av noko tungt som vart slept over golvet. Og han visste: Andrew var ikkje lenger ein mann. Han var eit hol. Eit namn i mold. Eit nytt kapittel i boka hennar.

Og ho sat der. Med eit nytt brev. Ein ny penn. Ein ny tone i setningane. Ho skreiv som ein komponist. Og kvar tone førte ein ny mann til døra hennar.

Med pengane sine.

Og med hovudet bøygd.

Kjøttkverna og barnet

Det var eit mjukt regn den dagen Peter Gunness kom til garden. Han hadde ei dotter på fem, og eit spedbarn på armen. Han hadde mista kona, og såg på Belle som ein redningsplanke. Ho tok imot han med eit nikk, ikkje eit smil. Men han fekk bu der. Og dei gifta seg, raskt. Det skulle vere trygt, sa ho. For borna.

Lille Jenni døydde sju dagar etter bryllaupet. Belle sa det var kolikk. Ho sa det til legen òg, og han nikka, sjølv om blikket hans flakka. Peter tok seg til hovudet, men sa ikkje meir. Kven kunne forstå sorg betre enn Belle, tenkte han. Han visste ikkje at ho hadde planar for meir enn sorg.

Åtte månader seinare låg han på golvet i kjøkenet, med hovudet kløyvd og nasebeinet knust. Belle forklarte det slik: ei kjøttkvern hadde falle frå øvste hylla og treft han i hovudet. Det var ei ulykke, sa ho. Og ho sa det med slik tyngde, slik sår stemme, at dei trudde henne. Igjen.

Broren hans, Gust Gunness, trudde ikkje. Han kom med svarte sko og spisse spørsmål. Kven hadde sett kjøttkverna falle? Kvifor hadde ikkje Peter sagt noko? Og kvifor fekk ikkje Swanhild, dottera til Peter, bu hjå Belle?

Det vart krangel. Gust ville ha forsikringspengane til broren. Belle ville ha Swanhild. Ho fekk ingen av delane. Gust tok med seg jenta og forsvann. Nokre månader seinare fødde Belle ein gut, Phillip. Ingen visste at ho var gravid. Ingen lege hadde sett henne. Ingen jordmor hadde vore der.

– I gamlelandet gjekk me ikkje til sengs etter ein fødsel, sa Belle då ein nabo fann henne vassande i klesvask dagen etter.

Dommaren slo fast at barnet var Peter sitt, og dermed fekk Belle pengar igjen. Pengar og eit nytt barn. Phillip var stille. Han gret ikkje mykje. Han berre såg. Med store auge og hender som strekte seg etter beltet hennar.

Og medan nabolaget byrja å stilla spørsmål, medan dei byrja kviskra i kyrkjegongen, byrja Belle å planlegga noko nytt. I einsemd. Med kniven slipt, og augo festa på vindauga.

Det kom fleire brev. Det kom fleire menn.

Men fyrst: ho måtte gjere noko med Ray Lamphere. For han hadde sett for mykje. Og det farlegaste ein mann kan vere, er bitter og einsam.

Ho såg han ein kveld, ståande ved vedskjulet. Han berre stod der. Og såg på huset hennar som om han såg gjennom veggane.

– Han kjem til å drepe meg, sa ho til politiet. – Eller brenne ned garden min.

Ho visste betre.

Det var ikkje Ray ho var redd for.

Det var røynda.

Og røynda hadde byrja banke på døra.

Røyk

Ray Lamphere hadde byrja gå rundt huset om natta. Belle sa han kikka inn vindauga. At han snuste rundt som ein svolten ulv. Ho tok til lensmannen og sa ho var redd. Ho ville ha han erklært sinnssjuk. Dei sende han til vurdering. Tre legar såg på han. Alle sa han var normal. Berre knust.

Ray sa ikkje mykje. Men han såg. Og han visste kva som låg i jorda. Han visste kvar dei låg, dei som aldri rakk å sende siste brev heim. Han visste kva ho gjorde etter at kaffen var drukke. Korleis ho gjekk ut i skjulet med parafin og spade. Og han visste korleis ho song medan ho gravde.

Belle visste òg. Ho visste at Ray snart kom til å snakke. Ho visste at politiet hadde byrja stilla spørsmål. At Gust Gunness ville få dødsfallet til broren etterforska på nytt. At noko nærma seg. Ei slags rørsle i lufta. Eit vindkast i ryggen som ikkje kom utanfrå.

Så ho byrja planleggje.

Fyrst: testamentet. Ho fekk notar til å skrive det, med omhyggje. Ho etterlét alt til borna. Om noko skulle skje.

Så: parafinen. Nitten liter. Kjøpt i to omgonger, på to ulike stadar. Små mugger ho helte ned i ei tønne i fjøset. Joe Maxson, den nye gårdsguten, spurde ikkje. Han sa seinare at han trudde ho heldt på med preservering av kjøt.

Den 27. april sat ho lenge ved bordet. Skreiv tre brev. Eit til advokaten. Eit til ein ven. Og eit til ein kvinneleg slektning i Chicago. I brevet skreiv ho at ho var trua. At Ray ville drepe henne. At ho var redd. Ho la ved pengar til gravstein.

Natta kom utan måne. Gardsgiten låg i kammerset sitt. Han vakna av eit knepp. Så ein lukt. Søt, brennande, som talg og bein. Han spratt opp. Døra var varm. Han sparka ho open og sprang.

Elden åt huset innan ein halvtime.

Brannmennene kom, men det var for seint. Huset låg som ein glødande ruin. I kjellaren fann dei tre barnekroppar – Phillip, Myrtle og Lucy. Lagt side ved side. Lengst borte låg eit fjerde lik. Lite. Ei kvinne. Utan hovud.

Liket var vevert. Rundt 165 centimeter. Belle var ein koloss, sa naboane. Dette liket var for lite. For lett. Og kvar var hovudet?

Ein tannlege sa seinare at han kjende att tannprotesen som låg i oska. Det var Belle si, sa han. Dommaren godtok det. Og lokalavisa skreiv: «Ei heiderskvinne død i flammar.»

Men Maxson rista på hovudet. Og Ray lo i fengselet. Lenge. Før han hosta blod i handa og såg på veggen som om han såg noko ingen andre kunne sjå.

Ho var ikkje død. Ikkje Belle.

Ho var vinden som snudde.

Ho var lyset frå ein fyrstikk, akkurat før den brenn ned til fingrane.

Gravene

Andrew Helgeliens bror kom køyrande frå Dakota. Ein halling med hake som ein plog og auge som aldri gav seg. Asle, heitte han. Og han trudde ikkje på noko av det sheriffen sa.

– Bror min hadde aldri reist utan å skrive, sa han.– Og ikkje utan pengane sine.

Han kravde graving. Sheriff Smutzer nølte, men Asle stod med armane i kors, planta i jorda, og sa at han ville grave sjølv om han måtte bruke nevene. Så dei byrja. Først ved hønsehuset. Så langs med stakittgjerdet. Og så – ved grisebingen.

Det låg ein sekk. Så ein til. Og ein til. Striesekkar, gjennomtrukne av jord og rusta metall. I ein av dei låg ein kropp utan hovud, med restar av norsk vadmel. Ei klokke. Initialane A.H. gravert på innsida.

– Andrew, sa Asle. Lågt. Nesten som ei bøn.

Så fann dei fleire. Menn, kvinner. Born. Eit foster. Nokon utan hovud. Andre utan bein. Partert med presisjon. Lagra som mat. Belle hadde gravd med ei ro som berre fanst i dei som trudde dei gjorde rett.

Joe Maxson sa at han fleire gongar hadde fått beskjed om å fylle groper med jord. Ho sa det var søppel. Han trudde ho. For ho song medan ho peika.

Siste kroppen dei fann før sheriffen stogga gravinga, var Jenny Olsen. Dottera ho hadde sagt var sendt til Los Angeles for å studere juss. Jenny låg i same jord som mennene. Med eit skjerf knytt rundt halsen. Ho var berre eit barn.

Pressefolk kom. Fotografar. Doktorar. Rykte. Over førti lik, sa nokon. Ingen visste sikkert. For sheriffen beordra stopp. Grava vart dekt med presenning. Og rykta fekk leve vidare på si eiga råtne rot.

Ray Lamphere sat i fengselet. Og no snakka han.

Han fortalde alt. Om kaffien. Om gifta. Om hammaren. Om korleis Belle skar opp kroppane, og korleis han bar dei ut. Om kor stille det kunne vere når ein kropp fell. Og om kor tung jorda er når ho ikkje vil sleppe taket.

Han sa: –Eg hjelpte ho. Men eg visste ikkje at det var gale.

Ho song, veit du. Ho song medan ho gjorde det.

Eitt år seinare døydde Ray av tuberkulose. Men før det, sa han éin ting til: –Ho er ikkje død. Ho hadde ein plan. Og eg hjalp henne med å finne ei ny kvinne. Ein kropp som kunne ta hennar plass.

Ingen fann hovudet til den vevre kvinna i kjellaren.

Men nokon meinte dei såg Belle. Seinare. I Los Angeles.

Ikkje som Belle. Men som Esther Carlson.

Og då visste ingen lenger

kva som var jord,

og kva som var levande.

Ho som ikkje døyr

Ho sat bak ei rute i Los Angeles og rørte i teen sin med ei sylvskei. Ho kalla seg Esther no. Esther Carlson. Enkefrue, sa ho. Nyleg forlova med ein rik forretningsmann som døydde alt for brått. Politiet meinte det var arsenikk. Men ho sa han hadde vore svak. Han hadde hatt eit syrgjeleg blikk, sa ho, som om han visste at livet ikkje ville ha han lenge.

Ho såg ikkje ut som Belle Gunness. Mindre, mjukare, sa dei som kjende henne. Men så var det ein ting: bileta. Då ho døydde – av tuberkulose – fann dei ein øskja i klesskapet hennar. I den låg fleire fotografi. Av born. Av dei borna. Born som mange meinte var dei same som Belle hadde hatt. Og eit brev, aldri sendt, med berre éi setning:

«Eg vil ikkje at dei skal vita.»

Ingen kunne bevise noko. Belle var død, sa retten. Esther var ein annan. Men noko levde vidare.

Historia.

Augo.

Røysta som song når ho gravde.

Og kvinnekroppen utan hovud

– ho som aldri fekk namn

– vart aldri identifisert.

Asle Helgelien reiste attende til Dakota. Med broren si klokke i lomma og mold i sjela. Han prata aldri meir om henne. Men kvar laurdag stod han i hagen sin og såg mot horisonten. Og når nokon spurde, svarte han berre:

– Ho er ikkje borte. Ho bytta berre hud.

Det gjekk år. Garden til Belle grodde att. Grisebingen vart til bringebærkratt. Barna leika der, utan å vita. Men somme netter kunne ein høyre noko. Som ei rørsle i graset.

Ein song.

Lågmælt,

myrk.

Som ein streng som aldri vart stemd.

Og ein dag, mange år seinare, fekk ein norsk-amerikansk pastor tilsendt ein konvolutt. Utan avsendar. Inni låg det berre eit bilete. Ei kvinne, eldre no, med myrke auge og eit lite arr i panna. På baksida stod det:

«Eg hugsar Grålin.»

Ingen forstod kva det betydde.

Men ho visste.

For det finst kvinner som ikkje lat seg brenna.

Berre skifta skugge.

Siste måltid

I ei celle med tjukke murar og ei dør som aldri lét seg opne raskt, låg Ray Lamphere og skalv. Tuberkulosen hadde ete seg inn i lungene, men ikkje i minna. Minna låg friske og glinsande i han, som nyslipte knivar.

Han hadde ete sitt siste måltid – salt svinekjøt og surdeigsbrød. Han smurde smøret med ein skeiv kniv og lo for seg sjølv. –Ho hadde gjort det betre,  sa han til vakta. –Ho visste korleis ein skulle laga mat som fekk menn til å gløyma alt.

Ein prest kom. Ray ville ikkje snakka med han. Men han bad om papir. Han ville skriva det ned. For historia, sa han. Eller for hemn. Eller berre for å få fred. Ingen visste.

På fire ark skreiv han alt: om hammeren. Om korleis Belle alltid såg på dei før ho slo. Som om ho venta på eit teikn frå noko større. Om korleis ho sat ved bordet etterpå, med kaffikoppen og hendene breie over voksduken, og song. Ho song medan han bar kroppane. Han sa: «Ho trudde det var kunst.»

Han sa ho ikkje hata menn. Ho forakta dei. Dei trudde dei eigde henne når dei kom. Men det var ho som eigde dei. Frå det fyrste brevet til det siste andedraget. Dei kom for kjærleik, og fekk ei grav.

Ray skreiv: «Eg bar trettiåtte kroppar. Kanskje fleire. Eg visste ikkje alltid namna. Men eg kjende vekta.»

Han døydde neste morgon.

Ein stille lyd.

Ingen song.

Ingen kom.

Vakta bretta dei fire arka og la dei i ei mappe kalla «Lamphere, Ray». Mappa vart gløymd. Seinare funnen. Men ikkje brukt. Det var for mykje. For rått. For nært.

På eit loft i La Porte, i ei kasse mellom gamle notar og ein rusten ljå, låg ei kokebok med plettar av blod. Handlaus skrift i margen: «For mykje salt, men god til svin.»

Og i ein draum, i ein annan by, sat ei eldre kvinne ved ein kjøkkenbenk og song lågt for seg sjølv medan ho skar pylser i perfekte skiver.

Det var ingen som visste namnet hennar.

Men ho visste

kva som kom etter måltidet.

Ho som ventar

Sommaren i La Porte kjem stille. Som om vinden ikkje vil røra ved det som enno ligg under jorda. Det veks bringebær over grava til Jenny. Ein gut finn ein tannprotesebit medan han leikar krig med pinnegevær. Og ein gamal mann – Joe Maxson, no med hender som skjelv – sit på ein benk og stirer der huset stod.

– Det var aldri eit vanleg hus, seier han. Men ingen spør kva han meiner.

I Los Angeles døyr kvinner kvar dag. Ei av dei døyr utan namn. Kroppen hennar vert brend, papira manglar. Ein rettsmedisinar finn eit merke bak øyret som ikkje passar med identiteten hennar. Men han let det liggja. For kva skal han skrive?

Ein journalist i Chicago skriv ei bok. Han kallar ho The Enigma of Belle. Den sel dårleg. For ingen vil heilt tru det. At ei kvinne kunne gjere alt dette. Dei seier: ho må ha fått hjelp. Ho må ha vore gal. Ho må ha vore noko anna enn eit menneske.

Men born hugsar. Born hugsar blikk og tonar og historier som ikkje slepper taket. Og ein dag – i 1931 – finn ei jente eit fotografi i ei lommebok i eit dødsbu. På biletet: ei kraftig kvinne med kniv i beltet, to born ved sida av, og eit smil som ikkje når augo.

Jenta spør bestemora si kven det er. Ho får ikkje svar. Men bestemora går stille ut på kjøkkenet og lèt vatnet renna, lenge.

Det finst dei som seier ho lever. At ho berre flytta seg, bytte namn, bytte hår. Det finst dei som seier ho døydde, og at historia hennar vart borte i oska. Begge deler kan vera sanning.

Men ein ting veit dei som såg henne, og som aldri gløymde:

Ho såg deg på ein spesiell måte. Som om ho kjende deg frå før. Som om ho visste kor tung du var.

Og kanskje er det det siste som skal stå att, når alt anna er gløymt:

At det fanst ei kvinne som kunne vekte kjærleik med ei gryte sodd – og lukke heile verda inne i ei jordgrav.

At ho venta.

Og at ho kanskje ventar enno.

‍

_{Belle Gunness (1859–1930?)}

_{Belle Gunness, fødd Brynhild Paulsdatter i Selbu i 1859, utvandra frå Noreg til USA i 1881. Ho levde eit liv prega av brannar, dødsfall og forsikringsutbetalingar – og er i dag rekna som ein av dei mest berykta seriemordarane i amerikansk historie.}

_{Etter at fleire ektemenn, born og friarar døydde under mistenkelege omstende, byrja politiet å grave på garden hennar i Indiana. Der fann dei levningar frå over 40 menneske. I 1908 brann huset hennar ned til grunnen. I ruinane fann dei tre born og ei hovudlaus kvinne, som mange trudde var Belle – men skallen mangla, og spora var vage.}

_{Ho blei aldri med sikkerheit funnen igjen. Om ho døydde i brannen, eller rømde med pengane og ein ny identitet, er framleis eit mysterium.}

‍

_Kjelder:

_{Hawthorne, E. (2024). Whispers from the murder farm: The case of Belle Gunness: Inside the mind of America’s darkest femme fatale (Shadows of the Past Book 3) [Kindle-utgåve]. Cordova Consulting.}

_{Shepherd, S. E. (2005). Gåten Belle Gunness: Seriemordersken fra Selbu (S. B. Løken, Overs.). Schibsted. (Opprinnelig utgitt som The Mistress of Murder Hill)}

_{Haarstad, K., & Vestby, A. B. (2025, 25. mars). Belle Gunness. Store norske leksikon. Henta 15. april 2025}

_{TV 2. (2020, 26. april). Brynhild (49) lokket med sex og trøndersodd – 40 menn ble grisemat.}

‍

_{Fanebilete: Belle Gunness and Children, 1908. Remark: From left to right are Lucy, Myrtle, Phillip, and Belle.(From a Late Photograph) Laporte, Indiana. Source Type: Postcard. Publisher, Printer, Photographer: J. H. King. Collection: Steven R. Shook. Source Flickr}

‍